ՍԱՄՈՒԻԼ ՄԱՐՇԱԿ / ՏԱՍՆԵՐԿՈՒ ԱՄԻՍ (սլավոնական հեքիաթ)

Գիտե՞ս արդյոք, թե տարին քանի ամիս ունի:

Տասներկու:

Իսկ ինչպե՞ս են դրանց անունները:

Հունվար, փետրվար, մարտ, ապրիլ, մայիս, հունիս, հուլիս, օգոստոս, սեպտեմբեր, հոկտեմբեր, նոյեմբեր, դեկտեմբեր:

Հենց մի ամիսը վերջանում է, իսկույն սկսվում է մյուսը: Եվ դեռ ոչ մի անգամ չի եղել այնպես, որ փետրվարը հունվարից շուտ գա, իսկ մայիսն ապրիլից առաջ ընկնի:

Ամիսները գնում են իրար ետևից և երբեք չեն հանդիպում:

Բայց մարդիկ պատմում են, որ իբր Բոհեմա լեռնային երկրում մի աղջիկ է եղել, որը բոլոր տասներկու ամիսներին միանգամից տեսել է:

Իսկ ինչպե՞ս է եղել: Ահա թե ինչպես:

Մի փոքրիկ գյուղակում ապրում էր չար ու ժլատ մի կին իր աղջկա և խորթ աղջկա հետ:

Նա հարազատ աղջկան սիրում էր, իսկ խորթին` ատելով ատում: Ինչ էլ աներ խորթ աղջիկը, նրա սրտովը չէր, ոնց էլ շրջվեր` նրա ուզած ձևով չէր լինում:

Հարազատ աղջիկը ամբողջ օրը անգործ մեկնվում էր փետրե ներքնքկին ու անուշահաց ուտում, իսկ խորթ աղջիկը լուսաբացից մինչև կեսգիշեր նույնիսկ քիթ սրբելու ժամանակ չէր ունենում. հա’ ջուր բեր, հա’ անտառում ցախ հավաքիր, հա’ սպիտակեղենը գետում ցայիր, հա’ բանջարանոցի  մարգերը քաղհանիր…

Նա սովորել էր և’ ձմեռային սրտին, և’ ամառային տապին, և’ գարնան քամուն, և’ աշնան անձրևին: Հենց այդ պատճառով էլ, գուցե, մի անգամ նրան բախտ վիճակվեց բոլոր տասներկու ամիսներին էլ միանգամից տեսնել:

Ձմեռ էր, հունվար ամիսը: Այնքան ձյուն էր եկել, որ դռների առջևից ստիպված էրին թիերով մի կողմ նետել, իսկ լեռան վրայի անտառում ծառերը մինչև սաղարթները թաղված էին ձյունակույտերի մեջ և նույնիսկ ճոճվել չէին կարողանում, երբ քամի էր բարձրանում:

Մարդիկ տանը նստած` վառարաններ էին վառում:

Այդպիսի մի ցուրտ օր, երեկոյան դեմ, դաժան խորթ մայրը դուռը քիչ ծերպ արեց, նայեց, թե ինչպես է բուքը մոլեգնում, հետո վերադարձավ տաք վառարանի մոտ և խորթ աղջկան ասաց.

–Անտառ գնա, ձնծաղիկ քաղելու: Վաղը քրոջդ անվանակոչության օրն է:

Աղջիկը նայեց խորթ մորը. կատա՞կ է անում, թե՞ իսկապես անտառ է ուղարկում: Այս ժամին անտառ մտնելը սարսափելի~ էր: Հետո, ձմռան կեսին ի՞նչ ձնծաղիկ: Մարտ ամսից առաջ այդ ծաղիկները լույս աշխարհ չեն գալիս, ինչքան ուզում ես փնտրիր` չես գտնի: Միայ կկորչես անտառում, կթաղվես ձյունակույտերի մեջ:

Իսկ քույրը ասաց.

–Եթե կորչես էլ, քեզ համար ոչ ոք լաց չի լինի: Գնա և առանց ծաղիկների չվերադառնաս: Ահա զամբյուղը:

Աղջիկը դառը-դառը լաց եղավ, պատված շալը գցեց վրան և տնից դուրս եկավ:

Քամին ձյունը լցնում էր աչքերը, քիչ էր մնումշալը պոկեր վրայից: Գնում էր նա և ձյունակույտերի մեջ մի կերպ քարշ էր տալիս ոտքերը:

Հետզհետը շուրջն ավելի մթնեց: Երկինքը սև էր, և ոչ մի աստղ երկրին չէր նայում, իսկ գետինը մի քիչ լուսավոր էր: Դա էլ ձյունից էր:

Ահա անտառը: Այստեղ արդեն բոլորովին մութ էր, սեփական ձեռքերդ անգամ չէիր տեսնի: Աղջիկը նստեց ընկած ծառի բնին ու նստած էլ մնաց: «Միևնույնը չէ՞, թե որտեղ պիտի սառչեմ»,-մտածեց նա:

Եվ հանկարծ հեռվում, ծառերի արանքից մի կրակ շողաց. Կարծես թե ճյուղերի մեջ աստղ էր մոլորվել:

Աղջիկը ոտքի ելավ և քայլեց դեպի այդ կրակը: Խրվում էր ձնակույտերի մեջ, մագլցում էր տապալված ծառաբնի վրայով: «Միայն թե այդ կրակը չհանգչի»,-մտածում էր նա: Իսկ կրակը չէր հանգչում, ավելի ու ավելի պայծառ էր բոցկլտում: Արդեն աղջիկը նույնիսկ տաք ծխի հոտ զգաց և ականջին հասավ խարույկի մոտ ճրճթացող փայտերի ձայնը: Աղջիկը քայլերն արագացրեց և դուրս եկավ մի բացատ: Դուրս եկավ ու քարացավ տեղում:

Բացատը այնպես լուսավոր էր, որ կարծես երկնքում արևն էր շողում։ Մեջտեղում մի մեծ խարույկ էր վառվում, բոցը մինչև եր­կինք էր հասնում։ Իսկ խարույկի շուրջը մարդիկ էին նստած՝ ոմանք կրակին մոտիկ, ոմանք՝ հեռու։ Նստել և կամացուկ զրուցում էին։

Աղջիկը նայեց նրանց ու մտածեց՝ տեսնես ովքե՞ր են։ Որսորդ­ների նման չեն, փայտահատներ էլ չեն։ Ի՜նչ էլ գեղեցիկ են հագնված. որը արծաթե զգեստ է հագել, որը՝ ոսկեզօծ, որը՝ կանաչ թավ­շե։

Նա սկսեց հաշվել. ուղիղ տասներկու հոգի էին։ Երեքը՝ ծեր, երեքը՝ տարեց, ե րեքը՝երիտասարդ, իսկ վերջին երեքը՝ բոլորովին մանչուկներ էին։

Երիտասարդները կրակի մոտ էին նստած, իսկ ծերերը՝ քիչ հեռու։                                                                                             Հանկարծ ծերունիներից մեկը՝ ամենաբարձրահասակը, մորու­քավորը, հոնեղը շրջվեց ու նայեց այն կողմ, ուր աղջիկն էր կանգնած։

—    Որտեղի՞ց եկար և ի՞նչ ես ուզում։

Աղջիկը ցույց տվեց իր դատարկ զամբյուղը և ասաց.

—    Պետք է այս զամբյուղի մեջ ձնծաղիկներ հավաքեմ։ Ծերունին ծիծաղեց։

—    Ի՞նչ ես ասում, հունվարին ձնծաղի՞կ։ Այ թե բան ես հնա­րել, հա՜։

—    Հո ես չեմ հնարել,— պատասխանեց աղջիկը,— իմ խորթ մայրն է ուղարկել ձնծաղիկ քաղելու ու պատվիրել է, որ դատարկ ձեռքով տուն չդառնամ։

Այդ ժամանակ բոլոր տասներկուսն էլ նայեցին աղջկան ու սկսեցին իրար ինչ-որ բան ասել։

Կանգնած էր աղջիկը, լսում էր, բայց, ոչ մի բառ չէր հասկանում, կարծես թե խոսողները մարդիկ չէին, այլ ծառերն էին շա­ռաչում։

Խոսեցին նրանք, խոսեցին ու հետո լռեցին։

Իսկ բարձրաոասակ ծերունին կրկին շուռ եկավ և հարցրեց.

—    Իսկ ի՞նչ կանես, եթե ձնծաղիկ չճարես։ Չէ՞ որ մարտ ամ­սից  շուտ   ձնծաղիկ  չի   լինում։

—    Անտառում կմնամ,— ասաց աղջիկը։— Կսպասեմ մարտ ամսին։ Ավելի լավ է անտառում սառչեմ, քան տուն դառնամ առանց ձնծաղիկի։

Ասաց աղջիկն ու սկսեց լաց լինել։

Եվ հանկարծ տասներկուսից մեկը, ամենաերիտասարդը, ուրախ, մուշտակը մի ուսին գցած, վեր կացավ տեղից ու մոտեցավ ծերունուն։

—    Հունվար եղբա՜յր, մի ժամով տեղդ ինձ զիջիր։

Ծերունին իր երկար մորուքը շոյեց ու ասաց.

—    Ես, իհարկե, կզիջեի տեղս, բայց մարտը փետրվարից առաջ չի կարող լինել։

—    Դե լավ,— քթի տակ խոսեց մյուս ծերունին, որի մազերը ծածկել էին դեմքը, իսկ մորուքը գզգզված էր։— Զիջիր, ես չեմ վի­ճի։ Մենք բոլորս այս աղջկան լավ ենք ճանաչում, մերթ սառցանցքի մոտ ենք հանդիպել՝ դույլերը ձեռքին, մերթ անտառում՝ ջախի կապուկը շալակին։ Բոլոր ամիսների համար էլ հարազատ է։ Հարկավոր է օգնել։

—    Դե լավ, թող ձ՛եր ասածը լինի,— ասաց Հունվարը։ Նա իր սառցե գավազանով խփեց գետնին ու ասաց.

Սառնամանիք, մի՛ սաստկացիր

Կուսական թավ անտառներում,                             ,

Սոճու, կեչու ոչ մի ծառի,

Կեղևը հաստ դու մի՛ կրծիր։

Հերիք եղավ ագռավներին

Սառեցնես, փետացնես,

Հերիք   մարդկանց   տնակներին

Սաստիկ ցուրտ ու բուք հասցնես։

Լռեց ծերունին, անտառում էլ լռություն տիրեց։ Ծառերը դա­դարեցին սառնամանիքից ճարճատել, սկսեց առատ ձյուն թափվել, մեծ-մեծ, փափուկ փաթիլներով։

—    Դե ա՛յժմ քո հերթն է, եղբայր,— ասաց Հունվարը և գավա­զանը հանձնեց եղբորը՝ փրչոտ Փետրվարին։

Սա գավազանը խփեց գետնին, մորուքը թափ տվեց և խուլ ձայ­նով երգեց.

Հողմ ու քամի, բուք, փոթորիկ,

Փչեք, ինչքան որ ուժ ունեք,

Պտուտահողմ,   ձնամրրիկ,

Գիշեր ու զօր մոլեգնեցեք,

Փողեր փչեք ամպերի մեշ,

Օդում խենթի պես մանեման,

Ցուրտն ու հողմը դաշտում անվերջ

Սողա   ճերմակ   օձի   նման։

Ծերուկը ասաց-չասաց, մեկ էլ ճյուղերի մեջ աղմկեց փոթոր­կալի, խոնավ քամին։ Ձյան փաթիլները պար բռնեցին օդում, սպի­տակաբաշ մրրիկը սլացավ գետնի վրայով։

Փետրվարը իր սառցե գավազանը հանձնեց կրտսեր եղբորն ու ասաց.

—   Հիմա քո հերթն է, Մարտ եղբայր։

Կրտսեր եղբայրը գավազանը վերցրեց ու խփեց գետնին։Նայեց աղջիկը և ինչ տեսնի, դա արդեն գավազան չէր։ Մի եր­կար ճյուղ էր, ամբողջապես բողբոջներով ծածկված։

Ծիծաղեց Մարտը և տղայական իր ամբողջ ձայնով մեկ բարձ­րաձայն երգեց.

Կարկաչեցեք, ժիր առվակնե՛ր,

Ու լճակնե՛ր, տարածվեք,

Դուրս եկեք շուտ դուք, մրջյուննե՚ր,

Ձմռան   ցրտից   ազատվեք։

Օրորվելով արջն է անցնում

Մութ անտառի թավուտով,

Թռչուններն են գարուն բացում,

Ձնծաղիկի ժպիտով։

Աղջիկը նույնիսկ ծափ-ծափ արեց, զարմացավ, թե ո՞ւր կորան մեծ-մեծ ձյունակույտերը, ու՞ր անհետացան սառցե լուլաները, որ կախված էին ճյուղերից։

Նրա ոտքերի տակ գարնանային փափուկ հողն էր։ Չորս բոլոր ծառերից ջուրը կաթում էր, հոսում, կարկաչում։ Ծառերի ճյուղերին ուռեցին բողբոջները, և մուգ կեղևի տակից դուրս եկան առաջին կանաչ ու փոքրիկ տերևները։ Նայեց աղջիկը ու նայելուց չէր կշտանում։

— էլ ի՞նչ ես կանգնել,— ասաց Մարտը։— Շտապիր, իմ եղ­բայրները ինձ ու քեզ լոկ մի ժամ են նվիրել։

Աղջիկը սթափվեց և վազեց դեպի թավուտը՝ ձնծաղիկ որոնելու։ Իսկ ձնծաղիկները այնքան շատ էին, անթիվ, անհամար։ Ուր էլ որ աչքդ գցեիր՝ ձնծաղիկ էր ու ձնծաղիկ։ Թփերի տակ, քարերի մոտ, հողակույտերի վրա, ճիմերի տակ... Աղջիկը զամբյուղը, գոգնոցը լիքը ձնծաղիկ հավաքեց և շտապ դեպի բացատ գնաց, այնտեղ ուր խարույկն էր վառվում, ուր նստած էին տասներկու եղբայրները։

Իսկ բացատում ոչ խարույկ կար, ոչ էլ եղբայրներ... Բացատը լուսավոր էր, բայց ոչ առաջվա նման։ Լույսը ոչ թե խարույկի կրա­կից էր, այլ լիալուսնից, որ փայլում էր անտառի վերևում։

Աղջիկը տխրեց, գոնե մեկը չկար, որ շնորհակալություն հայտ­ներ և վազեց տուն։ Վազեց, լուսինն էլ նրա հետևից։

Այնպես էր վազում աղջիկը, որ ոտքերի տակ գետինն էլ չէր զգում։ Վազեց հասավ իրենց տան դռանը և հենց որ ներս մտավ, դրսում նորից ոռնաց ձմեռային բուքը, իսկ լուսինը թաքնվեց ամպերի մեջ։

—    Հը, ի՞նչ կա,— հարցրեցին խորթ մայրն ու քույրը,— արդեն տո՞ւն ՛եկար։ Բա ձնծաղիկներն ո՞ւր են։

Աղջիկը ոչինչ չպատասխանեց։ Միայն գոգնոցից ձնծաղիկները լցրեց նստարանին, զամբյուղն էլ դրեց մոտը։                       ,

Խորթ մայրն ու քույրը զարմանքից ճչացին.

—    Որտե՞ղ ես այս ծաղիկները քաղել։

Աղջիկը պատմեց, ինչպես որ եղել էր։ Նրանք լսում էին ու գլուխներն էին օրորում, և՛ հավատում էին, և՛ չէին հավատում։ Բայց ո՜նց չհավատաս։ Չէ՞  որ նստարանին մի կույտ թարմ, երկնա­գույն ձնծաղիկ է լցված։ Եվ չորս կողմը մարտ ամսվա հոտ է բու­րում։

Խորթ մայրն ու քույրը իրար նայեցին ու հարցրին.

—    Իսկ ամիսները քեզ ուրիշ ոչինչ չտվեցի՞ն։

—    Դե ես ուրիշ բան էլ չխնդրեցի։

—    Ա՛յ քեզ հիմար,— ասաց քույրը։— Մարդ իր կյանքում մի անգամ հանդիպի բոլոր տասներկու ամիսներին ու ձնծաղիկներից բացի ուրիշ ոչինչ չխնդրի՞։ Ես որ քո տեղը լինեի, գիտեի, թե ինչ կուզեի։ Մեկից՝ քաղցր տանձ ու խնձոր, մյուսից՝ հասած մորի, եր­րորդից՝ սպիտակ  սունկ, չորրորդից՝ թարմ վարունգ։

—    Խելացի աղջի՜կս,— ասաց խորթ մայրը։—Ձմռանը մորին ու տանձը անգին բան են։ Կծախեինք ու սարի չափ փող կվաստա­կեինք։ Իսկ այս տխմարը ձնծաղի՜կ է հավաքել բերել։ Հագնվիր աղջիկս, տաք հագնվիր ու գնա, նրանք քեզ արդեն խաբել չեն կա­րող, թեպետ տասներկուսն են, իսկ դու՝ մեկը։

—    Այդ է պակաս, որ ինձ խաբեն,—պատասխանեց աղջիկը, ձեռքերը խոթեց թևքերի մեջ, շալը քաշեց գլխին։

Մայրը նրա հետևից գոռաց.

—    Թաթմաններդ հագի՛ր, մուշտակդ կոճկի՚ր։

Իսկ աղջիկն արդեն դուրս էր եկել տնից ու վազում էր դեպի անտառ։

Գնում էր քրոջ հետքերով, շտապում էր. «Երանի շուտ հասնեմ բացատին»,— մտածում էր նա։

Անտառը գնալով ավելի խիտ դարձավ, ավեքի մութ, ձյունակույտերը ավելի ու ավելի բարձր, հողմակործան ծառերը պատնեշի նման կանգնեցին նրա դիմաց։

«Ախ,— մտածեց խորթ մոր դուստրը,— ինչի՞ ես անտառ եկա։ Ինձ համար կպառկեի տաք անկողնում, իսկ հիմա սրթսրթալով գնա ու գնա։ Մեկ էլ տեսար կորա»։

Հենց մտածեց թե չէ, հեռվում մի լույս տեսավ, կարծես թե ճյուղերի  մեջ աստղ էր   շողշողում։

Աղջիկը քայլեց դեպի լույսը։ Գնաց, գնաց ու մի բացատ դուրս եկավ։ Բացատի մեջտեղում մի մեծ խարույկ էր վառվում, իսկ խա­րույկի շուրջը նստած էին տասներկու եղբայրներ՝ տասներկու ամիս­ները։ Նստել էին ու կամացուկ զրույց էին անում։

Խորթ մոր աղջիկը մոտեցավ խարույկին, բայց չողջունեց նստածներին, սիրալիր խոսք չասաց, այլ ընտրեց այնպիսի տեղ, որ կրակին ավելի մոտ լինի ու սկսեց տաքանալ։

Եղբայր-ամիսները լռեցին։ Անտառն էլ լուռ էր։ Հանկարծ հունվար ամիսը գավազանը գետնին խփեց և հարցրեց.

—    Ո՞վ ես դու, որտեղի՞ց լույս ընկար։

—    Տնից եմ գալիս,— պատասխանեց խորթ մոր աղջիկը։—Դուք այսօր քրոջս մի զամբյուղ լիքը ձնծաղիկ եք տվել։ Ես էլ, ահա, եկել եմ նրա հետքերով։

—    Քո քրոջը ճանաչում ենք,— ասաց հունվար ամիսը,— իսկ քեզ կյանքներումս չենք տեսել։  Ինչո՞ւ ես բարեհաճել մեզ մոտ։

—   Նվերներ ստանալու։ Թող Հունիս ամիսը իմ զամբյուղը մորի լցնի, խոշո՜րը, իսկ Հուլիս ամիսը՝ թարմ վարունգ և սպիտակ սունկ, իսկ Օգոստոսը՝ քաղցր տանձ ու խնձոր։ Սեպտեմբեր ամիսն էլ թող հասած ընկույզ տա, իսկ Հոկտեմբերը....

—    Սպասի՜ր, սպասի՜ր,— ասաց Հունվար ամիսը։— Ամառը Գարունից շուտ չի լինում, Գարունը՝ Ձմեռից։ Մինչև հունիս ամիսը դեռ շատ ժամանակ կա։ Անտառի տերը հիմա ես եմ, երեսունմեկ օր այստեղ պիտի թագավորեմ։

—    Սրան տե՜ս։ Համա թե բարկացկոտն ես, հա՜,—ասաց խորթ մոր աղջիկը։— Ես հո քեզ մոտ չեմ եկել,—ձյունից ու եղյամից բա­ցի ի՞նչ կարող եմ քեզանից ստանալ։ Ես ամռան ամիսներն եմ ուզում։

ճունվար ամիսը հոնքերը կիտեց։

—   Դե գնա՛ ձմռանը ամառ գտիր,— ասաց։

Նա  թափահարեց լայն թևքը և անտառում այնպիսի բուք ու բո­րան բարձրացավ, որ երկինք-գետին խաոնեց իրար, ծածկեց ծա­ռերն էլ, բացատն էլ, ուր նստած էին եղբայր ամիսները։ Խարույկն էլ աչքից կորավ, միայն լսվում էր, ինչ-որ տեղ ճարճատում է կրակը, բոցը երկինք է հասնում։

Խորթ  մոր  աղջիկը վախեցավ;

—    Վերջ տուր,— գոռաց նա,— բավական է։ .  

Բայց ի՜նչ վերջ տալ, ի՜նչ բան։

Բուքը նրան ցած գլորեց, աչքերը կուրացրեց, շունչը կտրեց։ Ընկավ, և ձյունը ծածկեց նրան։

Խորթ մայրը սպասեց-սպասեց աղջկան, լուսամուտից նայեց, դռնից դուրս վազեց... աղջիկը չկար ու չկար։ Մայրը տաք հագնվեց, փաթաթվեց շալի մեջ ու գնաց անտառ։ Բայց մի՞թե այս բուք ու բորանին, այս մթնով թավուտում մարդ կգտնես։

Ման եկավ նա, ման եկավ, փնտրեց այնքան ժամանակ, մինչև որ ինքն էլ սառեց մնաց։

Այսպես   երկուսն   էլ  մնացին   անտառում՝  սպասելով  ամռանը։

Իսկ խորթ աղջիկը երկար ապրեց աշխարհում, մեծացավ, ամուսնացավ և երեխաներ  մեծացրեց։

Պատմում են, թե նա իր տան մոտ այգի ուներ, այնքան հրաշալի մի այգի, որ աշխարհում նմանը չկար։ Նրա այգու ծաղիկները ավելի շուտ էին բացվում, քան մյուսների այգիներում, պտուղները ավելի շուտ էին հասնում, տանձն ու խնձորը քաղցրանում։ Ամառվա շոգին նրա այգում զով էր լինում, իսկ բքի ժամանակ՝ հանդարտ։

—    Այս տիրուհու մոտ բոլոր տասներկու ամիսներն էլ միանգա­մից են հյուր գալիս,— ասում էին մարդիկ։

Ո՛վ գիտե, գուցե իրոք հենց այդպես էր։

Թարգմ. Մ. Սաֆարյանի